Việt Nam là một quốc gia sở hữu nguồn tài nguyên cây thuốc và tri thức sử dụng cây thuốc vô cùng phong phú, đa dạng. Nhu cầu sử dụng dược liệu phục vụ cho việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng tương đối cao. Chính vì vậy, cần phải có những chiến lược và kế hoạch cụ thể để khai thác tiềm năng về nguồn tài nguyên dược liệu phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và chăm sóc sức khỏe nhân dân.

Với tiềm năng dược liệu phong phú, Việt Nam cũng có nhiều loại cây thuốc có các hợp chất thiên nhiên chống lại SARS-Cov-2 và phòng chống COVID-19. Đến nay, dịch bệnh bùng phát phức tạp với hàng trăm nghìn ca mắc mới mỗi ngày, nhu cầu sử dụng thuốc y học cổ truyền để phòng chống bệnh là rất lớn. Để đáp ứng nhu cầu xã hội việc đầu tư xây dựng những vùng nguyên liệu để trồng các loài cây dược liệu có tác dụng chống SARS-Cov-2 đang là vấn đề đặt ra, nhất là với những địa phương có điều kiện thuận lợi về điều kiện tự nhiên và khí hậu phù hợp. Để hạn chế sự phụ thuộc vào nguồn dược liệu thu hái tự nhiên và nhập khẩu, nhiều công ty sản xuất kinh doanh trong nước đã và đang xây dựng những vùng nguyên liệu.

Trong khuôn khổ Hội thảo khoa học về “Bảo tồn, Phát triển và Khai thác cây dược liệu Việt Nam vì sức khỏe cộng đồng” với mục đích góp phần phát huy tiềm lực nguồn tài nguyên này trong chăm sóc sức khỏe trong thời kỳ mới; Viện nghiên cứu phát triển y dược cổ truyền Việt Nam đưa ra tham luận “Bảo tồn và phát triển cây thuốc Việt Nam có hợp chất thiên nhiên phòng chống SARS-CoV-2”.

Thanh hao hoa vàng phân bố rải rác ở các vùng khí hậu khác nhau

Thanh hao hoa vàng

Thanh hao hoa vàng được dùng từ lâu đời trong y học cổ truyền với các tác dụng thanh nhiệt, sát trùng, lợi tiểu, bổ hư hao… Trong các nghiên cứu gần đây về tác dụng chống SARS-CoV-2, Thanh hao hoa vàng được đánh giá là loại dược liệu tiềm năng.

Thanh hao hoa vàng (Artemisia annua L.) thuộc Họ Cúc (Asteraceae). Thanh hao hoa vàng có hơn 220 hợp chất được phân lập và xác định, bao gồm ít nhất 28 monoterpen, 30 sesquiterpenes, 12 triterpenoids và steroid, 36 flavonoid, 7 coumarin, 4chất thơm và 9 hợp chất béo. Artemisinin có hoạt tính sinh học quan trọng nhất trong Thanh hao hoa vàng.

Tác dụng phòng chống COVID-19

Gần đây, bệnh hô hấp cấp tính do coronavirus 2 (SARS-CoV-2) là chủng virus-là tác nhân gây bệnh. Đây là loại virus nguy hiểm với tốc độ lây lan cao và có thể gây chết người. Do Thanh hao hoa vàng hoạt tính kháng virus phổ rộng trong đó có SARS-CoV-1, nhiều nhà khoa học đã đặt ra câu hỏi liệu Thanh hao có ức chế được SARS-CoV-2 hay không?

Các nhà khoa học trên thế giới đã nghiên cứu đánh giá xác định các hợp chất thực vật có khả năng kháng virus đối với COVID-19, kết quả cho thấy Thanh hao hoa vàng có hoạt tính chống lại SARS-CoV-2 trong việc sàng lọc hiệu ứng tế bào dựa trên dòng tế bào Vero-E6 cũng như các đánh giá in silico.

Thanh hao hoa vàng là lựa chọn tốt để chống lại COVID-19 với cơ chế dược lý chủ yếu ức chế hoạt động của enzym CLPro (chymotrypsin-like protease) là một enzym được tạo ra bởi SARS-CoV-2. Nó được kỳ vọng sẽ được cải thiện khả năng miễn dịch và điều chỉnh phản ứng viêm thông qua việc điều chỉnh sản xuất các cytokine tiền viêm. Có thể kết luận Thanh hao hoa vàng có thể chống lại COVID-19 nhưng cần phải làm nghiên cứu sâu hơn về tính an toàn và hiệu quả.

Trong nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Columbia University Vagelos College of Physicians and Surgeons, Hoa Kỳ (2021) đã cho thấy chiết xuất Thanh hao hoa vàng có tác dụng ngăn chặn sự nhân lên của SARS-CoV-2 trong ống nghiệm.

Trên các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, đối chứng với giả dược, Thanh hao hoa vàng có thể cải thiện kết quả lâm sàng ở những bệnh nhân nhiễm COVID-19.

Artemisinin có thể trực tiếp ngăn chặn sự nhân lên của virus. Artemisinin và các dẫn xuất của nó đã được chứng minh là hạn chế cả virus DNA và virus RNA. Trong bộ gen của SARS-CoV-2 có một gen thiết yếu là gen RdRp (RNA phụ thuộc RNA polymeras), trên mô hình RdRp, nhận thấy rằng artesunate có thể tác dụng tại trung tâm hoạt động của RdRp trên SARS-Cov-2, có thể giải thích một phần cơ chế mà artesunate ngăn chặn virus. Artesunate làm giảm biểu hiện của các yếu tố gây viêm. Vì thế, tác dụng chống viêm và điều hòa miễn dịch cũng có thể là một trong những cơ chế quan trọng của chiết xuất Thanh hao hoa vàng trong điều trị COVID-19.

Xơ phổi là tổn thương được quan sát thấy trong nhiễm SARS ‐ CoV ‐ 2 với mức độ nghiêm trọng tăng lên, qua trung gian Interleukin ‐ 1. Một số nghiên cứu cho thấy rằng mất cân bằng oxy hóa có liên quan đến các bệnh phổi và việc sử dụng các chất chống oxy hóa tự nhiên có hiệu quả trong bệnh xơ phổi. Chiết xuất Thanh hao hoa vàng thể hiện hoạt động chống oxy hóa đáng kể, do có hàm lượng phenolic cao. Các dẫn xuất của Thanh hao hoa vàng là những chất đầy hứa hẹn để điều trị chứng xơ phổi do COVID-19.

“Hao cầm thanh đởm thang” là phương thuốc trị thấp nhiệt, cho thấy tác dụng làm thanh thấp nhiệt đởm, kiện tỳ vị. “Hao cầm thanh đởm thang” chủ yếu nhắm vào các mục tiêu trừ thấp nhiệt và giúp thông khí trệ kinh thiếu dương đởm, tam tiêu. Trong bài thuốc, Thanh hao và Hoàng cầm làm quân, với tác dụng thanh tà nhiệt thiếu dương kinh, thanh đởm trừ thấp. Tại Trung Quốc đã cứu chữa thành công bệnh nhân nặng với “Hao cầm thanh đởm thang gia giảm” phối hợp với thuốc tân dược. Trong quá trình tham gia vào điều trị COVID-19, Học viện y học cổ truyền Trung Quốc cũng áp dụng “Hao cầm thanh đởm thang” để chữa cho các bệnh nhân  đã cho những kết quả đầy triển vọng.

Thanh hao hoa vàng có vị đắng tính hàn; quy kinh can, đởm; có tác dụng thanh nhiệt, trừ cốt chưng, giải độc, phòng ngược tật (sốt rét), thoái hoàng. Theo y học cổ truyền, kinh đởm và kinh can có quan hệ biểu lý và là nguồn gốc của dương khí. Vậy nên, kinh thiếu dương đởm thường là mục tiêu trong điều trị các bệnh sốt. Vị thuốc Thanh hao hoa vàng là lựa chọn trong việc thanh nhiệt trừ thấp. Các đơn kê bài thuốc thường dùng từ Thanh hao hoa vàng như “Hao cầm thanh đởm thang” và “Thanh hao miết giáp thang”. Những bài thuốc này thường được sử dụng cho các chứng thấp tà nhập thiếu dương, về sau thường được áp dụng trong điều trị bệnh sốt rét liên quan đến kinh thiếu dương. SARS biểu hiện bằng sốt cao, âm hư tân dịch khuy tổn. Các phương pháp điều trị SARS đã được tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, Thanh hao hoa vàng đã đóng vai trò quan trọng trong điều trị SARS.

Giống như SARS, COVID-19 cũng do một loại coronavirus gây ra hội chứng hô hấp. Cơ chế bệnh sinh của COVID-19 chủ yếu đặc trưng bởi thấp tà hóa nhiệt. Do đó, điều trị COVID-19 nên tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, tiêu đàm. Xem xét các biểu hiện lâm sàng ban đầu của COVID-19 được đặc trưng bởi sự xâm nhập tà khí tại kinh thiếu dương đởm, Thanh hao hoa vàng sẽ là một loại thuốc thiết yếu để điều trị COVID-19.

Thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” là sự kết hợp của Thanh hao với bài “Ngân kiều tán” và “Ma hạnh thạch cam thang”. Hai nghiên cứu về việc điều trị COVID-19 với thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” của bác sĩ Boli Zhang cho thấy rằng loại thuốc này có hiệu quả đối với các trường hợp bệnh nhân nhẹ và vừa, rút ngắn thời gian hạ sốt, tăng tỷ lệ bình thường hóa tế bào lympho và bạch cầu và giảm đáng kể khả năng tiến triển nặng nề. Trong một nghiên cứu khác, qua sơ bộ đánh giá về việc sử dụng Thuốc viên “Kim hoa thanh cảm” trên 280 bệnh nhân nhẹ của bác sĩ Boli Zhang ở Bệnh viện dã chiến Fangcang (Vũ Hán, Trung Quốc), cho thấy không có ai chuyển nặng.

Xuyên tâm liên

Xuyên Tâm Liên đã từng được coi như “thần dược” của thời bao cấp ở nước ta. Trong bối cảnh kinh tế khó khăn sau ngày giải phóng, ngành y tế thời đó cũng như các ngành khác, đã phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn đủ thứ. Khi đó Xuyên tâm liên đã được dùng phổ biến như một loại thuốc trị bách bệnh. Khi các loại kháng sinh thế hệ mới ra đời cái tên Xuyên tâm liên dần bị lãng quên. Tuy nhiên, với xu thế sử dụng dược liệu ngày càng phổ biến, các vị thuốc nam đang lấy lại được giá trị của mình, Xuyên tâm liên đã được nghiên cứu nhiều hơn về thành phần hóa học, tác dụng dược lý.

Xuyên tâm liên [Andrographis paniculata (Burm.f.) Wall. ex Nees] thuộc họ Ô rô (Acanthaceae). Theo các nghiên cứu trên thế giới, Xuyên tâm liên có tác dụng kháng vi sinh vật (vi khuẩn, virus, nấm, ký sinh trùng), chống viêm, chống oxy hóa, chống ung thư…

Kết quả nghiên cứu về tác dụng chống COVID-19 của xuyên tâm liên

Tại Ấn Độ, kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học Trường Cao đẳng dược JSS (2020) cho thấy các thành phần hóa học của Xuyên tâm liên (andrographolide và dihydroxy dimethoxy flavone) có tác dụng chống lại COVID-19 bằng cách ức chế enzym protease chính của virus này trên thử nghiệm in silico.

Andrographolide - hợp chất chiết xuất từ Xuyên tâm liên là một chất ức chế tiềm năng đối với protease chính của COVID-19 (Mpro). Nghiên cứu cho thấy, andrographolide có tác dụng kết nối phân tử, phân tích mục tiêu, dự đoán độc tính và dược động học. Andrographolide đã được gắn thành công vào vị trí liên kết của COVID-19 Mpro. Các phương pháp tính toán cũng dự đoán phân tử này có độ hòa tan tốt, đặc tính dược lực học và độ chính xác mục tiêu. Phân tử này cũng tuân theo quy tắc Lipinski, khiến nó trở thành một hợp chất đầy hứa hẹn, có tiềm năng sử dụng chống lại COVID-19.

Nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc Đại học Airlangga (Indonesia) năm 2020 cho thấy, Xuyên tâm liên có tiềm năng là chất ức chế protease chính 6LU7 COVID-19.

Xuyên tâm liên trước đây được sử dụng rộng rãi để điều trị đau họng, cảm cúm và nhiễm trùng đường hô hấp… đã được các nhà khoa học Đại học Jadavpur, Ấn Độ (2020) nghiên cứu nhằm mục tiêu chống COVID-19 và các con đường lây lan của nó. Kết quả cho thấy, sự hợp lực giữa andrographolide và các hợp chất khác của Xuyên tâm liên được xác định là chất chống viêm an toàn và hiệu quả, có tác dụng với nhiễm trùng đường hô hấp trên, làm giảm đáng kể việc sản xuất cytokine và các yếu tố gây viêm trong nhiễm virus.

Tại Trung Quốc, Xiyanping là một chế phẩm chống viêm, kháng virus được phát triển và cấp phép sử dụng ở Trung Quốc. Đây là một sản phẩm tiêm bán tổng hợp có nguồn gốc từ thành phần hoạt tính của cây Xuyên tâm liên gồm 9-dehydro-17-hydro-andrographolide và natri 9-dehydro-17-hydro-andrographolide-19-yl sulfate. Bài báo của nhóm tác giả thuộc Tasly Pharmaceutical Group Co. Thiên Tân, Trung Quốc (2020) đã tóm tắt tác dụng dược lý và ứng dụng lâm sàng của andrographolide Xuyên tâm liên, đồng thời khẳng định các công năng thanh nhiệt và giải độc, kháng sinh và chống viêm, có tác dụng điều trị rõ ràng đối với các bệnh hô hấp bao gồm viêm phổi, viêm đường hô hấp trên do vi khuẩn, virus dựa trên một số lượng lớn dữ liệu lâm sàng đã được tích lũy. Andrographolide có tác dụng kháng virus tiềm năng trong việc điều trị COVID-19 và có thể làm giảm mức độ viêm ở bệnh nhân, cải thiện các triệu chứng hô hấp, ức chế virus và cải thiện khả năng miễn dịch của cơ thể… với tính an toàn cao. Ngoài ra, andrographolide còn có tác dụng bảo vệ gan và có giá trị lâm sàng để điều trị các bệnh tim mạch, đồng thời có tác dụng bảo vệ đối với tổn thương gan, tim mạch do một số thuốc chống COVID-19 khác. Qua đây, có thể thấy việc điều trị COVID-19 bằng andrographolide phù hợp với lý thuyết của y học cổ truyền về vị thuốc Xuyên tâm liên.

Tại Thái Lan, tác dụng chống COVID-19 của Xuyên tâm liên đã được khẳng định hơn khi cuộc thử nghiệm lâm sàng đầu tiên đã được Viện Nghiên cứu y học cổ truyền Thái Lan (2020) tiến hành trên những bệnh nhân đã biểu hiện triệu chứng nhiễm COVID-19 nhẹ như đau họng, nhức đầu, ho hay sổ mũi. Cuộc thử nghiệm cho kết quả khả quan, trong vòng 3 ngày kể từ khi sử dụng Xuyên tâm liên tình trạng sức khỏe của các tình nguyện viên mắc COVID-19 đều được cải thiện. Mọi triệu chứng của bệnh đã biến mất sau 5 ngày làm thử nghiệm mà không xuất hiện bất kỳ tác dụng phụ nào.

Xuyên tâm liên là vị thuốc tiềm năng trong việc phòng chống COVID-19. Xuyên tâm liên trồng không khó và rất phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng ở Việt Nam. Do vậy cần có chính sách khuyến khích trồng, bảo tồn, nghiên cứu và phát triển đối với dược liệu này. Bên cạnh đó, chúng ta cần phải quan tâm hơn nữa đến việc nghiên cứu ứng dụng Xuyên tâm liên trong điều trị bệnh.

Kim ngân hoa

Kim ngân cây dược liệu y học cổ truyền được sử dụng rộng rãi với các vị thuốc Kim ngân hoa, Kim ngân đằng. Kim ngân hoa được dùng để điều trị ngoại cảm phong nhiệt, bệnh dịch có sốt, vết loét, mụn nhọt, hậu bối và một số bệnh truyền nhiễm. Đồng thời, Kim ngân hoa còn được sử dụng làm thực phẩm lành mạnh, mỹ phẩm và được trồng làm cảnh.

Kim ngân (Lonicera japonica Thunb.) họ Cơm cháy (Caprifoliaceae). Hiện nay, hơn 140 hợp chất hóa học đã được phân lập từ Kim ngân hoa và các nghiên cứu cho thấy Kim ngân hoa có tác dụng dược lý rộng rãi. Các hợp chất chính trong Kim ngân hoa bao gồm các acid hữu cơ, flavones, iridoids, saponins… Chiết xuất thô của Kim ngân hoa đã được nghiên cứu đánh giá các tác dụng: Chống viêm, chống virus, kháng khuẩn, chống oxy hóa, bảo vệ gan, chống ung thư, chống rối loạn chuyển hóa lipid…

Theo y học cổ truyền, Kim ngân hoa có vị cam (ngọt), tính hàn; quy các kinh phế, tỳ, vị, tâm, đại trường. Kim ngân hoa có tác dụng thanh nhiệt giải độc, chủ trị các chứng bệnh cảm mạo phong nhiệt, viêm nhiễm, mụn nhọt, lỵ…

Ứng dụng của kim ngân hoa trong phòng chống COVID-19

COVID-19 là do hội chứng hô hấp cấp tính coronavirus 2 (SARS-CoV-2) gây ra. Do sự tương đồng của SARS-CoV và SARS-CoV-2, nên các hợp chất có trong tự nhiên có khả năng ức chế SARS-CoV đã được nghiên cứu trước đây cũng có tiềm năng trong việc ức chế SARS-CoV-2. Reserpine có trong chiết xuất từ Kim ngân hoa đã ức chế sự nhân lên của SARS-CoV ở nồng độ không độc.

MIR2911 (một microRNA) là hoạt chất trong Kim ngân hoa có khả năng ức chế virus và được coi là khắc tinh của virus cúm bằng cách liên kết với mRNA của chúng và ngăn chặn quá trình dịch chuyển protein. Sau khi các nhà khoa học Trung Quốc (2020) phân tích trình tự bộ gene của SARS-CoV-2, rất có thể bộ gene của virus này chứa các vị trí liên kết MIR2911 và MIR2911 có thể ức chế trực tiếp sự nhân rộng SARS-CoV-2. Để đánh giá tác dụng kháng virus của MIR2911 trong Kim ngân hoa ở bệnh nhân COVID-19, các nhà khoa học đã tiến hành một nghiên cứu lâm sàng trên 78 bệnh nhân COVID-19 mức độ vừa được điều trị bằng thuốc kháng virus thường quy (RT) tại Bệnh viện Nam Kinh 2 từ tháng 1 năm 2020 đến tháng 3 năm 2020. Kết quả cho thấy rằng MIR2911 trong Kim ngân hoa ức chế sự nhân lên của SARS-CoV-2 và tăng tốc độ chuyển đổi âm tính của bệnh nhân COVID-19. Điều trị bằng Kim ngân hoa có thể giúp chữa khỏi cho nhiều bệnh nhân bị nhiễm bệnh và ngăn chặn đại dịch COVID-19.

Ngoài ra, các bài thuốc y học cổ truyền có Kim ngân hoa đã được thử nghiệm trong điều trị SARS-CoV như viên Liên hoa thanh ôn, Song hoàng liên, các loại thuốc này được ứng dụng để chống lại nhiều chủng cúm; đến nay, chúng vẫn tiếp tục được nghiên cứu đánh giá tác dụng kháng virus, chống viêm, điều hòa miễn dịch trên COVID-19.

Kim ngân hoa không chỉ là cây thuốc có tác dụng tốt trong việc phòng chống COVID-19 mà còn là vị thuốc quan trọng trong y học cổ truyền, được kê đơn trong nhiều bài thuốc. Kim ngân hoa là loại dược liệu giá trị cao, có tính ứng dụng lớn, cần phải phát triển vùng nguyên liệu trong nước để đảm bảo nguồn dược liệu sạch, đạt tiêu chuẩn DĐVN V và lượng lớn để đáp ứng nhu cầu sử dụng.

Để bảo tồn và phát triển các cây thuốc có hợp chất thiên nhiên chống SARS-CoV-2 trên, cách tốt nhất là hình thành nên chuỗi giá trị. Nghiên cứu xây dựng cơ chế bảo tồn giống, cơ sở sản xuất giống, hình thành các vùng chuyên canh trồng nguyên liệu, cơ sở sơ chế, chế biến tại vùng nguyên liệu, tạo ra những sản phẩm được bào chế từ cây thuốc quý là việc làm thiết thực và cần thiết để bảo tồn nguồn genes các cây thuốc quý, tạo sinh kế cho người dân, tạo dược liệu quý cho Nam y - Nam dược, góp phần chăm sóc sức khỏe cộng đồng người Việt. Vì vậy, chúng ta cần tập trung nghiên cứu hoạt động cơ bản trong chuỗi giá trị:

- Nhân giống, sản xuất giống sạch bệnh;

- Trồng cây nguyên liệu một cách an toàn và chất lượng;

- Sơ chế chế biến tại vùng nguyên liệu để tạo dược liệu khô;

- Chiết xuất các dược liệu (cao lỏng, bột cao khô...) và các hợp chất tự nhiên làm nguyên liệu phục vụ cho công nghiệp dược;

- Bào chế sản phẩm bảo bệ sức khỏe đủ điều kiện để đưa ra thị trường.

Bảo tồn và phát triển các cây thuốc Việt Nam có hợp chất thiên nhiên chống SARS-CoV-2 là đề tài có tính cấp thiết, cần sớm được nghiên cứu và thực hiện thông qua các chương trình, nhiệm vụ Khoa học và công nghệ các cấp và mong muốn triển khai của các đơn vị nghiên cứu khoa học, các đơn vị trồng và phát triển dược liệu.

TS. Lương y Phùng Tuấn Giang

Theo Tạp chí Sức Khoẻ Cộng Đồng